تفاوت داروی گیاهی و گیاهان دارویی

تفاوت داروی گیاهی و گیاهان دارویی

داروی گیاهی اشتباه رایجی که در بین اکثر افراد وجود دارد، قایل نبودن تفاوت بین گیاهان دارویی و داروهای گیاهی است. گیاهان دارویی مثل زیره، رازیانه، هل یا دارچین گیاهانی هستند که برخی خواص درمانی آنها که عمدتاً بی‌ضرر یا کم‌ضرر هستند، به اثبات رسیده است اما داروهای گیاهی حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو در کارخانه‌های داروسازی و طی فرآیندی خاص و استریل هستند…

با این توضیحات و ذکر تفاوت گیاهان دارویی و داروی گیاهی باید گفت که عطاری‌ها تنها حق فروش گیاهان دارویی را دارند، گیاهانی که تعدادشان مشخص است و طی سالیان دراز فواید و بی‌عارضه یا کم‌عارضه بودنشان به اثبات رسیده است.

عطاری‌ها باید گیاهانی مثل گل گاوزبان که اثر درمانی‌اش برای تقویت اعصاب یا زیره برای درمان نفخ که بر اساس تجربه‌های طولانی و نسل به نسل منتقل شده است را به فروش برسانند. مسلم است که مصرف بی‌رویه و بیش از حد نیاز هر نوع خوراکی اعم از گیاهی یا شیمیایی می‌تواند برای بدن ضرر داشته باشد. بنابراین این گیاهان دارویی هم باید به موقع و به طور صحیح مصرف شوند. حدود ۹۵ درصد از داروی گیاهی عضو لیست داروهای بدون نیاز به نسخه هستند یعنی اینکه می‌توان آنها را بدون نسخه از داروخانه‌ها تهیه کرد و تقریباً عوارض خاصی پس از مصرف در پی ندارند و ۵ درصد باقی‌مانده که به علت مصرف نابه‌جا عوارض دارند را باید با نسخه از داروخانه‌ها تهیه کنید. هم اکنون حدود ۱۵۰ داروی گیاهی عضو لیست داروهای بدون نیاز به نسخه در داروخانه‌های ایران و حدود ۲۰۰ گیاه دارویی در عطاری‌ها وجود دارد. عطاری فقط و فقط محل فروش گیاه دارویی تغییر شکل نیافته است و نه محل تشخیص و درمان بیماری یا فروش داروی گیاهی دست‌ساز، قرص، کپسول، شربت یا حتی گیاه پودرشده. جای دارو، تنها در داروخانه است.

طبقه‌بندی گیاهان دارویی وداروی گیاهی

داروی گیاهی مواد شیمیایی گیاهی اثر درمانی آن‌ها را بر حسب عملشان، در بدن انسان مشخص می‌کند؛ بنابراین گیاهان دارویی بر حسب شعاع عملشان در گروه‌های معینی طبقه‌بندی می‌شوند. همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص ندارد و طیف اثرات آن ممکن است زیاد یا کم شود. به این معنی که یک گیاه ممکن است در درمان چندین بیماری مؤثر باشد؛ و برعکس برای تقویت اثر درمانی آن‌ها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می‌شود تا تأثیرشان چند برابر شود.

۱- طبقه بندی بر اساس مواد موثره گیاهی

در این طبقه بندی سه گروه اصلی و چند شاخه فرعی موجود است.

گروه اول شامل داروی گیاهی  روغن های فرار

گروه دوم شامل داروی گیاهی  گلیکوزید ها

گروه سوم شامل داروی گیاهی  آلکالوئید ها

گروه های فرعی شمال تانن ها، فلاون. ها، فلاونوئید ها، موسیلاژ ها و… می باشند.

۲- طبقه بندی بر اساس نوع ماده مورد مصرف گیاه

الف- برگ و جوانه

ب- بذر یا میوه

پ-داروی گیاهی ساقه یا پوست ساقه

ت- ریشه، غده یا پوست ریشه

ث- داروی گیاهی صمغ یا شیرابه و…

۳- طبقه بندی براساس طریقه و نوع مصرف گیاهان دارویی

۴- طبقه بندی بر اساس خانواده و تیره گیاهی

۵- طبقه بندی براساس خودرو بودن یا کشت شدن

۶- طبقه بندی بر اساس نوع اقلیم رویش

۷- طبقه بندی بر اساس یک ساله یا چند ساله بودن، درختچه یا بوته یا درخت بودن

۸- طبقه بندی براساس زمان ماندگاری مواد موثره و نحوه نگهداری گیاهان دارویی

۹- طبقه بندی براساس طبیعت یا طبع گیاه

۱۰-طبقه بندی داروی گیاهی بر اساس سمی یا غیر سمی بودن

۱۱- طبقه بندی بر اساس مقدس و اسطوره ای و تاریخی بودن

۱۲- طبقه بندی بر اساس اعمال فیزیولوژیکی بر بدن انسان

۱۴- طبقه بندی داروی گیاهی  بر اساس نوع فرآوری گیاهان دارویی

داروی گیاهی  گیاهان تلخ:

داروی گیاهی هستند که روی کار معده، خصوصاً در هنگام بی‌اشتهایی تأثیر می‌گذارند، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می‌کنند مانند:

• گیاهان تلخ خالص، قنطوریون صغیر، گل سپاس (جنتیانا-کوشاد)، شبدر آبی
• داروی گیاهی تلخ معطر (مواد تلخی که همراه مواد معطر باشند) نظیر:درمنه، سنبل ختایی
• گیاهان تلخ قابض:این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده برای زکام‌ها و گاستریت‌های سبک (پوست کندورانگو) به کار می‌روند.
• داروی گیاهی تلخ لعابدار: گیاه پای خر، شاهدانه، گیاهان قابض (داروهای منقبض‌کنند این مواد روی بشره یا مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئینی تأثیر می‌گذارند. آن‌ها آب موجود در بافت‌ها را می‌گیرند و با کم و بیش خشک کردن آن‌ها اثر ضد تورمی نیز دارند. این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.این گروه شامل مورد، گل غافث، هوفاریقون، مریم گلی، انجبار، گوش خر، گل مینا (امراض جلدی، اگزمای متورم و عفونی)، تره تیزک، سنفتیون، پوست درخت بلوط و بید، ریشهٔ بابا آدم، درخت گردو، توت روباه، هفت بند، آویشن، دم شیر و زوفا می‌شود.

کاهش دهنده چربی و کلسترول:

از زعفران در کتاب‌های داروسازی نام برده شده‌است.نتیجهٔ آزمایش‌ها نشان می‌دهد که زعفران باعث کاهش چربی و کلسترول خون و افزایش نفوذ اکسیژن در پلاسما می‌شود.

داروی گیاهی  ضد التهاب:

این مواد را برای درمان زخم‌ها و کوفتگی‌ها به کار می‌برند. آن‌ها ورم را کاهش می‌دهند و بازسازی بافت‌های آسیب دیده را (با تأثیر بر غشای مخاطی و سطح گرانولی) تسریع می‌کنند.بنابراین بابونه و اکلیل کوهی جراحت‌ها را التیام می‌بخشند، خزه اثر ضد تورم روی مجاری ادرار دارد و گل نرگس ضمن التیام زخم‌ها، بیماری پوستی را درمان می‌کند. رزمارینوس در مصارف خارجی ضد روماتیسم و توت فرنگی برای جوش صورت مفید است.

گیاهان ضد نفخ:

در این‌جا منظور موادی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند. این مواد حساس فشار درد را کاهش داده باعث توقف رشد باکتری‌هایی می‌شوند که تخمیر ایجاد می‌کند. این گروه شامل داروهایی است که مواد اسپاسمولیتک(رافع تشنج و انقباضات) دارند. گیاهانی از این قبیل عبارتند از:بابونه، انیسون، رازیانه، سرو کوهی، نعناع، مریم گلی، اکلیل کوهی، زیره و زوفا.میوهٔ شیرین رازیانه در بسیاری از جوشانده‌ها که به صورت مخلوط تهیه می‌شوند به کار می‌رود. از آن ضمن خوشبو و مطبوع کردن طعم جوشانده‌ها به عنوان ضد نفخ بسیار مؤثر استفاده می‌کنند.

داروی گیاهی  گیاهان معرق:

گیاهانی که عمل تعرق را آسان‌تر می‌نمایند عبارتند از:گل ماهور، آقطی سیاه، بابونه، زیزفون، شاه تره، برگ انگور فرنگی، ریش بز، تره تیزک، ریشه بابا آدم، بید گیاه

گیاهان کاهش دهندهٔ تعرق:

داروی گیاهی  گیاهانی که از تعرق زیاد جلوگیری می‌کنند عبارتند از:مریم گلی، سنبل الطیب، شابیزک (بلادون) و برای مصرف خارجی، برگ گردو و پوست درخت بلوط.گل ماهور گل‌های زردی دارد که پس از خشک کردن در ترکیب جوشانده‌هایی که به عنوان ضد سرفه تجویز می‌شوند از آن استفاده می‌گردد، زیرا دارای مقدار زیادی لیزاب یا لعاب است.

گیاهان مدر:

این داروی گیاهی  گیاهان ترشح ادرار را زیاد می‌کنند و برای ناراحتی‌های مجاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. آن‌ها ضمن این که مدر هستند کمی هم حالت ضدعفونی دارند. از آن‌ها می‌توان در مواردی از قبیل ناراحتی‌های کلیوی سبک، سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد. در صورتی که ناراحتی کلیوی مهم، ناراحتی‌های قلبی، ورم قلبی، یا سیروز کبدی وجود داشته باشد این داروها مناسب نیستند و باید به پزشک مراجعه شود.

گیاهان دارویی از قبیل:گل آقطی سیاه، انگور روباه، سرو کوهی، مورد، پرسیاوش، هوفاریقون، لوبیای شیطان (اونونیس)، ریشهٔ جعفری.

داروی گیاهی  خلط ‌آور لعابدار:

گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می‌نمایند. آن‌ها محتوی لعلب‌های گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده قسمت دیگر را مرطوب می‌کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است. آن‌ها همچنین ورم منطقه‌ای را که قسمت ورودی نای را احاطه نموده‌است با تسکین سرفه، کاهش می‌دهند.گل زیزفون خشک شده داروی بسیار خوبی برای سرماخوردگی است. جوشانده آن را ترجیحاً با عسل شیرین می‌کنند و می‌نوشند و داروی خوبی برای عرق کردن است. در اکثر موارد گل زیزفون معطر را که برگ آن قلبی شکل است، مصرف می‌کنند.برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب محتوی اسانس‌های روغنی و ساپونین هستند. از میان این گیاهان می‌توان از پنیرک، گل ماهور، ختمی و بارهنگ نام برد.

گیاهان خلط‌آور و قی آور:

این مواد ترشح غدد مجرای تنفسی و برونش‌ها را زیاد می‌کنند و به مقدار زیاد قی آورند و به مقدار کم فقط باعث ایجاد حالت تهوع می‌شوند؛ حالتی که از نظر پزشکی در برخی مواقع مفید است. آلکالوئیدی به نام امتین و ساپونین‌ها به این گروه تعلق دارند. داروی گیاهی  طبق نسخهٔ پزشکی جوشانده ریشهٔ ایپکاکوانا را می‌توان تهیه نمود و بدون نسخه می‌توان از علف فتق، خارخر، شیرین بیان، ریشهٔ گل پامچال و گل ماهور استفاده کرد.

خلط‌آور محرک:

این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع می‌شوند، مخاط را تحریک می‌کنند و عمل خلط‌آوری و دفع آن را آسان‌تر می‌کنند. ضمناً این مواد باعث شل شدن عضلات مجرای تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می‌شوند ضمن این که کمی نیز قدرت ضدعفونی‌کننده دارند. این داروی گیاهی  شامل گیاهان دارویی می‌شود که اسانس‌های روغنی داشته باشند.گیاهان دارویی که در این زمینه برای تهیه جوشانده به کار می‌روند عبارتند از: رازیانه، برگ نعناع و پونهو از دیگر گیاهانی که در این زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توان ختمی، گیاه پای خر (گل و برگ‌های آن) و دانهٔ کتان محتوی لعاب را نام برد.

گیاهان ضد سرفه:

این‌ها در واقع گیاهان خلط‌ آور آرام‌کنندهٔ سرفه هستند. در اکثر موارد از آن‌ها به صورت مخلوط (جوشانده برای سینه درد) استفاده می‌کنند.از میان گیاهان ساده نیز می‌توان از داروی گیاهی  ختمی، پنیرک، گیاه پای خر، بارهنگ، به دانه و شیرین بیان نام برد. از گیاهان دارویی می‌توان به گل گاو زبان اشاره کرد که برای آرام کردن اعصاب بسیار مفید است و قوت آن تا هفت سال باقی می‌ماند.گل‌های گیاه پای خر در اوایل بهار شکفته می‌شوند و برگ‌های آن برای تهیهٔ جوشانده همراه با دیگر گیاهان ضد سرفه به کار می‌رود.

داروی گیاهی  مسهل صفرا:

این مواد کار تولید صفرا در سلول‌های کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجراهای صفراوی را تسهیل می‌کنند. در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی و حتی علیه سنگ ریزه‌های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی مؤثر پر قدرت از داروهای گیاهی نیز استفاده می‌شود که محتوی اسانس‌های طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضد عفونی‌کننده‌های سبک و ضد تورم هم هستند.از میان داروهای گیاهی می‌توان از:برگ بولدو، زنجبیل شامی، گندنای کوهی و ریوند نام برد.

و از میان داروی گیاهی  غیر طبی از: مامیران، گل قاصد، پوست درختچهٔ زرشک، آویشن معمولی و بومادران نام می‌بریم.

گیاهان ملین و مسهل:

مسهل‌ها کار تخلیه روده را تسریع می‌نمایند. برگ سنا به شکل دمنوش، دانه و برگ‌های سنای اسکندریه، ریشهٔ شیرین بیان، ریشه ریوند از این دسته هستند. داروی گیاهی  نظیر بومادران، فاشرای سفید و کتان از گروه غیر طبی این دسته هستند.

گیاهان مقوی قلب:

این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقریبی روی کار قلب دارند. این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می‌کنند. داروی گیاهی  دفع آب به عنوان اثر جنبی مصرف این مواد شناخته شده‌است. در این گروه می‌توان از گل انگشتانه، آدونیس، گراتیول و خربق سیاه (هلبور سیاه) نام برد.

داروی گیاهی  ضد آسم:

گیاهانی که محتوی آن‌ها برای مبتلایان به تشنجات ریوی همراه با آسم مفید است، عبارتند از:شابیزک (بلادون)، تاتوره.برگ‌ها و مواد محرکهٔ گل انگشتانه ارغوانی از مهم‌ترین و بهترین مواد برای تقویت قلب شناخته شده‌است و تنها پزشک پس از این که بیمار را به‌طور دقیق معاینه نمود می‌تواند آن را تجویز و مقدار مصرف آن را مشخص کند.

مواد آرامبخش:

این مواد آرام‌کننده در موارد عصبی بودن، ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی (بیماری ضعف اعصاب) مصرف می‌شود. در مقایسه با داروی گیاهی  شیمیایی، این مواد اثر بسیار آرام‌تر و ملایم تری از خود نشان می‌دهند. از گیاهان آرامبخش می‌توان از به لیمو، سنبل الطیب، گل ساعتی، رازک و خلنگ نام برد.

ضد تصلب شرائن:

این گروه تأثیر مثبتی روی قسمت‌های آسیب دیده سیستم گردش خون خصوصاً در زمان پیری یا در صورت داشتن تغذیه ناصحیح مانند مصرف بیش از حد چربی، نداشتن فعالیت کافی و شرایط بحرانی از خود بر جای می‌گذارد.کلسترول که روی دیواره وریدها رسوب نموده آن‌ها را آهکی و سخت می‌کند، اثر نامناسبی روی قسمت‌های آسیب دیده دارد که ایجادکنندهٔ ترومبوز و فشار خون بالا نیز می‌تواند باشد. در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از روتین و ویتامین ث هستند می‌توانند سودمند باشند. در این گروه نیز از سیر، سرخ ولیک (گل و برگ‌هایشان)، عرق گل سرخ، تلخ بیان ژاپنی (سوفورا) و دارواش می‌توان نام برد.سرخ ولیک اغلب به عنوان داروی ضد فشار خون مصرف می‌شود. گل و حتی شاخه‌های برگدار، یا خود برگ‌ها را به تنهایی یا همراه میوهٔ این گیاه جمع‌آوری می‌کنند.

نکات مهم در استفاده از داروی گیاهی

– همواره و پیش از استفاده از داروهای گیاهی با پزشک مشورت شود. بعضی داروهای گیاهی موجب تداخل در میزان جذب مواد غذایی مورد نیاز بدن می‌شوند.

– با توجه به احتمال بیشتر بروز عوارض ناشی از مصرف داروهای گیاهی در کودکان باید این داروها طبق دستور پزشک مصرف شوند.

– بعضی داروهای گیاهی موجب افزایش یا کاهش تاثیر دارویی خاص می‌شوند که این موضوع در سالمندان و بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن می‌تواند مشکلات زیادی را به وجود آورد.

– استفاده از دز بالای این داروها اشتباه نسبتاً رایجی است که می‌تواند باعث مسمومیت دارویی و مشکلات بعدی ناشی از آن شود و لزوم احتیاط در مورد مصرف آن‌ها و مشورت با متخصصان در مورد آن‌ها را صد چندان می‌کند.

– در مصرف داروهای گیاهی نیز مانند داروهای شیمیایی باید مواردی مانند مقدار مصرف، عوارض، موارد منع مصرف و غیره مورد توجه قرار گیرد و از داروساز یا پزشک در این خصوص مشورت گرفته شود. حتی داروهای رایجی مانند ملین‌ها، قرص سیر و غیره دارای نکات قابل توجهی هستند. مثلا ملین‌ها در خردسالان تا ۶ سال به‌جز با دستور پزشک نباید مصرف شود یا شربت‌هایی مثل تیمیان یا برونکوتیدی به دلیل وجود ساکاروز نباید در افراد دیابتی مصرف شوند.